Dal libro "La vita sü par i magènch..."
libero sunto di Vittorio C. 02-07-2024
Clicca per leggere tutto l'intero documento PDF
Chèsto ca pudì leisc èn dialèt, 'n pochi paròli, lè 'mpóo de chèl ca ghè sü 'ndèl libro
"La vita sui monti di Albosaggia" di V. Boscacci e A. Pedruzzi - 2004
M'partìs da sǜ al Paradìis
e 'mbranca la mülatéra ca la pòrta vèrs Sant'Antoni e pò sü amò fina a San Salvadù.
Pòoch dòpo sóta la stràda 'n pràat e gió èn fónt 'n rǜstech; l'è ol magènch dol Pedo.
Pòoch dòpo se rua a cà di Moi 'nghée ca ghè quai cà derocàdi e maiàdi dal bósch.
La stràda la và èn salida e dòpo, vès pasàac' sǜ èn scìma àla Pendegia, e vì fàc' 'n quai recaòlt, sè rua àli Fopi 'ndua 'ndeli masù ià fàc' ité caśèti deli vacansi.
Ilò sùra, 'n bòt se vedeva Cà'lla Brüna; adès nòma bósch.
Ol Celèst al cüntava sü ca a Ca'lla Brüna li cà iera tüti tacadi e li gheva l'üs a olta; par 'ndà süzura ghéera li scali coi scalìi de sàs.
I lòcai ierà pütost scüur, ai gheva noma 'n fenèströl piscèn con sü la fèrada.
L'era 'n pòst sènsa acqua e se doeva 'ndà itésü a la Val di Tarè 'ndua al ruava gió chèla del Bośàgia Vegia. Ndà a tö acqua col bàgiol l'era lónga e fadigóosa, iscé ià cuminciàat a bandunàa stò löoch.
Ali Fopi
Sèmpe ol Celèst al cüntava ca'l sò àaf Bipìi al ghéva dìc' ca ilò ali Fopi ai fava 'ndàa 'na ostaria 'ndua i vendeva sopratüt vìi ma ghéra già a quai bibiti tüso la bìra e gazosa.
Iló 'nden pràat ciamàat propi Moi, 'mbèlpóo ümidóos, ghéera 'n nasèer de acqua, 'n bèl róigiàl ca'l pasavagió vers Ca di Moi e quai olti ai lè girava ach dal'otra vèrs la Madóna di Muscù, a stà mànera al sè renforsava la sorgènt dèla Madóna.
Àli fopì e tüt ilò réet a pasàfò fìna a Ca di Mózi, ghéera vìgni pò i metava gió canèf, paniich, domega e formèntù e pò a ol törcal.
Sura li Fopi ghera Ca di Tunìi, 'ndua al ciàpa ité la strada par 'ndàa al Bośàgia Vegia, 'n bòt ò 'ncuntràat ol Livisìi ca i ghé diseva ol Rè, già sü bée de età.
Ma fàc' doi ciàcoli e pò, sto póor regióor, la sgariàat ià la tèera con pè el mè fà: "Te vedet chilò, Celèst, al ghè sóta amò la preda dol tòrc' ".
Ià ulüut dìm ca chi de Sant Antoni, par ulì vantàs, i ghé osava gió a chìi dèla Madóna: "Scapée ià ca'l rùa ol nòs vìi!"
E i otri ai ghé osava sü: "Lagél ignìi ca nùu mèl ferma con nòs forméet!"
Ilò ali Fopi al se 'ncuntra li doi stradi üna ca la ruasü dal Paradìis e l'òtra dai Muscù (dala Madóna).
A vignì sü dai Motarei, dal Lazarèt, prüma dèla Madóna al taia fò la strada par Ca di Cùp 'ndua ghé amò 'na tór e a iló ai somnava 'mpóo de tüt, e coma a Sant Antoni i meteva gió de prümavera ol panìich ca vigniva pront a giùgn, iscé al sò post i somnava dapé ol formentù ca'i lè taiava scià marüut a la fìi de otóri.
Ol gràa al vigniva bèl sal ciapava 'n quai nebbiù de somartìi.
Par taial scià i duperava ol scighèz pò i fava sü li cövi mèsi èn peni üna adòs a li otri par fali sügàa.
Quanca iera bèli süci e séchi, sè stava sota 'n portech con gió 'l rìsc, e se picava li cövi sura 'na baca e col scuèt e 'l cùp se remavasü i gràa e se'i 'nsacava prüma de pàśai con vànt par töfò i vàsech e la pùla.
Àla stèsa manera se fava a coi otri gràa prüma de portai ala Val di Frèer 'ndèl mùlì del'Ulise o dèla Teresa cai fava i mùlinèer.
Prüma amò dei mùlì del Val di Frèer, quanca la gèet la viveva gnàmò al piàa, ghera 'n pèer de mùlì gió arènt al Liri, ùu giò rìc' al Tegia, ùu sota Zapèl e 'n otro gió dali pàart di Scinc' a la Stròpa.
Ol mùlì dèl Ulìse e dèla Teresa
al gheva trii repart, ùu par masnàa ol törch, ùu par li castegni sècadi sura la gràat e n'òtro par netàa la domega e fàfò ol pèst.
Ilò defò ghera ach ol pestù de légn par sguaràfò ol cànef e pò a ol lìi. Tüc' entrachèn fac' 'ndàa cola la forsa de l'acqua del ruigiù cal ruava dal Tursciù.
La röda de sàs dèl mùlì, la möla ogni àn la 'ndava martelada col martèl giüst (martilìi) par fachté, 'ndol sàs, i zapei cünsumac a furia de masnàa.
Chèsto l'era 'n laoreri, se dovea sposta la möla ca la pesava belebée e pò ol Ghinsinèl de Caiöl col martèl a posta al picava fina a che se vedeva la roda tüta bèla segnada dai zàpelàc' nöof.
Ol Ghinsinèl l'era a lùu 'l mùlinèer de Caiöl ca'l se ne'ntendeva bée de stì róbi.
I Muscù l'è pò la Madóna
nghée ca ghé la géśa propi del Madonna SS Annunziata.
Li cà e pò a i teré iè a cavàl dol cumü dèl Bośàgia e chèl de Caiöl.
L'Elvira Gianoli la cüntava che la sua cà l'era propi a mètà e ité 'ndèla cantina ghera ol termen coi dùu testimoni de sàs, ùu par part, coma se usava 'n bòt par segnàa li finàzi.
'Nsema a l'Elvira ghera sü i Còsi de Caiöl e 'l Giùli cola Rośanna e ol Santìi Dèla Rodólfa pò ach chi di Martìi.
Sü 'n chèl, pòst dala part del Bośàgia, la visüut a la Teresa nominada Marciabìsa, 'na póora laó da parlée, piena de pölech, la vegneva giò a cercala con 'n bastù e 'nfagòt.
Iera àgn magri, de miseria ma vargót, la gèet i ghè dava pò sempri, ù 'mpìt de farina o 'n tòchèl de pùlènta fregia o 'n branchèl de riìis, la ghè ruava pò sempre a mèt gió vargót 'n chèl fagòt prüma de tornàa èn sü. I Còsi e pò a l'Elvira i ghé dava 'nögiada a sta porèeta e i ghè dava sempri o làc' o cafè o quai scüdeli de manèstra.
Vargüu, par grignàa, i ghè fava 'n quai schèrs coma chèla olta ca i ghà mès 'n tòchèl de légn vért 'ndèl fagòt poò i ghà dìc' ca l'era carna da fà bói 'nsèma la manèstra.
Iscé lée la fàc'... fà bói e fà bói e dal defò dèla porta i ghè domandava: "Teresa le còcia?" e lée: "Nò, cach còcia!"
Quanca lè ruàat ca la Teresa l'era ca propi pü buna quasi gnà de möes, chìi dol cumü i ghà domandàat ala màma del'Elvira sa la öleva fasèn cüra lée 'ncambi dèla eredità quanca la sarés pò morta. Ilura la cètàat 'nsema ala Dina di Còsi ma ià duüt fà tàata de chèla pulizia ité par chèla truna de cà ca nò te disi, nóma rüut.
Per tornàa a parlàa dèla Madóna ai usava fà dói procesiù ogni àn, üna a San Marc èn aprìl e üna la tèrsa domenega de setèmbri.
I partiva dala géśa granda pò fò al Paradìis i giravagió per la Val di Frèer, Cà dol Tagn e pò sü par a Cà di Minòc' par pò ruà fòsü ala geśa dèla Madóna par dì la mèsa.
Chìi del pòst quai dì prüma ai nètava fò bé la géśa e i lavava li tóai de pìz sura l'altàar pò i meteva sura di fióor remàac' aposta par la fèsta.
En procesiù al vignìva a li móneghi, ca li fava 'ndàa l'asilo sü al Paradis, e finit la mèsa li vegneva ité èn cà da nùu (lè l'Elvira ca la parla) a bìif ol cafè dèl pignatìi ca la màma la ghè fava ontera a se la se mèteva fastedi parchè ol servizi l'era da póoréc', 'n gheva noma dùu scüdilìi, de chichèri an ghè n'eva propri ca e al pòst di cügiarìi par tarasü ol züchèr ghéra noma de chi granc'.
Ma li suori li ghè ruava stès a bìel e coma l'era bùu a sa li taravasü col cügia dèla manèstra.
El nòs cafè
Ol café miga tüc' i pödeva crumpàl, iscé se tòstava la sìghel e l'òors col tùstìi, 'na machinèta a forma de scatolòt col manèch par fal giràa sura la brasa dèl fuglàa.
Se spiava ité da l'üs-ciól del tùstìi e quanca i gràa iera béi marù scüur iera tostàat bée.
Sti gràa se'i pùndavaià gió 'ndè 'na scàtola de tòla col cuèrc', guarnìic' bée da miga fàch ciapà aria pò se masnava col masnìi noma ol necesari al momènt giüst.
Li mòchi dol cafè iera amò da rua, forse ghera 'na quai napoletana ma i püsé, sopratüt densü, i usava 'n parulìi ciamàat apòsta "parulìi dol cafè" 'ndua al restava gió ol fundül par paréc' tèep, i ghè giontava giò l'acqua e quanca la boieva 'mpèer de cügiarìi de pólver de cafè pò i töleva ià dal föoch ol parrilìi e quanca tüt l'era bèl setàat se töleva sü ogantüu ol sò cafè col cazzìi ma per sucürèza se pasava amò ndèl cùlìi.
Li bàiti de'n bòt la cüsina densü
Li püsé deli bàiti densü iera a ridòs del teré con sóta ol stalèt e sura la masù dol fée cola tremèza de às par separàa 'n pìt ol fée e ol léc' da chèl ca l'era ol fuglàa, la piltrèra, 'n scrignól e na bàca par sentàs. Sü 'ndèl müur ghera magare a 'na quai às coma mènsola par pugiach sura vargót.
Ol téc' l'era a vista, se vedeva i cantéer e sül cülmen la culmìgna; an lègn dol tèc' ghera tacatsü la scigósta ca la ruava sura ol fuglàa.
Ol fuglàa de norma l'era ià cuntra al müur tengüut 'nsèma da trìi légn, 'ncastrac' trà de l'óor, con gió 'n mèz deli piódi a còrtèl col sótfont amò piòti de sàs par pudìi pizàa ol föch sensa brüsàa li às dèla quadrada.
Ol piltreràt l'era propi ridót al necesari, sóta i ganci par pudìi tacàsü li sadeli dèl'acqua, 'n casitìi par li fursilini e i cügia e magare 'n còrtèl o dùu e apena sura 'na rastelera par mprünàa i ciapéi de légn e la basla dèla pùlenta; piàc' e scüdeli de tèera còcia i scarsegiava.
Ol scrignól l'era la càsafort par miga fà maiàa la roba ai ràc', se tegneva gió ol sàch dèla farina, ol sachèl del rìis e chèl di macarù e sura 'n baslèt quai tóchéi de formài.
Ol léc' chìi de lüso i gheva già 'n paiù con te i foiasc', senò l'era quatro pelòc' sura ol fée.
Chilò de'n giò al piàa iera già püsé alric' de chili di magènch, ol fuglàa al cuminciava a vìch sü la càpa cola càna ca la 'ndava sü fìna al téc'.
L'era tüt 'mpóo püsé còmot, la cüsina l'era al piàa teré e süzura i stansìi col léc' fàc' inasèn con té i bei paiù e ilò arènt magare a 'n cumudìi; n'armari e 'n cantaràa par i stràsc de vistìs.
En mèz ala cüsina 'n taol con atórèn 'na quai cadrega e 'n pèer de bàchi; la piltrèra l'era püsé granda coli anti e i ripiàa ité 'mèz con ach quai casèt püsé granc', pò al scrignöl bèl grant.
Chèl ca 'ngheva
(lè amò l'Elvira ca lè cünta) l'era 'n per de vàchi da làc' 'n manzulìi e 'n vèdèl, püsé 'mpödeva ca parchè i pràac' iera miga tàac'.
See, 'n pü ach quai pegori par la lana e paregi galini iscé se pödeva vènt i öof.
Li pegori iera liberi e li vava ontera da parlóor ité par i bósch 'nghée ca li truava da maiascià ròba bùna e li ruava densira ma quai olti se ndava a cercali fina sü vèrs Sant' Antoni o a vèrs Bośàgia Vegia o ai Rùsulìi.
Sè li tosava doi olti a l'àn de samartìi e de prümavera pò a filàa la lana, d'envèren, me 'ndava ité ndèla masù di Còsi ca l'era bèla spaziósa e bèla ciara, 'l vigniva ité la lüus da'n bèl feneströl.
Verdüra d'ogni sòort am la meteva gió 'mpóo da pertüt, pò an gheva quai càap par ol törch, la sighel, formentù e l'òors.
Pò ghera a 'mpèer de vigni par fasü ol vìi par bìif nùu, chilò ala Madóna ghera ca ol tòrc' e iscé cola brènta me portava gió dai Zapeli l'üa fùlada par torciala e me tornava 'nréet col mòst.
De paga a chìi dol tòrc' se ghè lagava li vinasci iscé i fava ité gràpa da vènt 'ndèla òstaria.
Ol nòs vìi l'era sèmpre 'mpóo àspr ma 'na olta fac' 'té ol bucàto l'era pò otro che bùu.
Mi e poò a la mia màma me conoseva i bósch coma la nòsa cà, am seva dua 'ndàa a rèmascià i ghislù, li mani e a i fónch par pò vèndei e ciapàa quatro franch.
De somartìi ghera li castegni da remasü iscé an maiava braschèer, ferüdi e melegoc' e pò vargüni am li pugiava sü la gràat par fà chìli bianchi séchi ca'n fava pò boi 'nsèma an tòchèl de àart e pansèta dol nòs ciù. Tüta roba bùna, güstósa da maiàa, la fàm l'era sempri tata.
Al ciù se ghè dava ol serù 'nsèma an pastù de tartifoi fàc' cöos 'nsema a urtighi, bedani deli vérsi e castégni de scart, se ghè gióntava gió a 'n cùp o dùu de crüsca o a farìna gialda.
Ghera a na scerèsera ma chìi ca 'n gòdeva püsé iera i pèrsech ca'i marudava 'ndi perseghèer, vargüu già a giügn e chi tardif a otori. Quanca iera béi marüc' a stréngei i mèz con dùu dìic' i se lagava 'ndàa, i sè smèzava sübèt da pudìi töfò la gianda. Iera davera speciai, bùu bunenti.
Quanca an gheva ca d'òtro da fàa 'n laorava coli gügi a fàa 'n quai scalfaròt o 'na quai magliù, la màma la laorava tàat con l'uncinèt a croscé sü cumisiù par gèet a de Sondri.
Mi sóo pò ca coma la fava ma la màma, la seva tüti li finazi dei bósch a chì di otri fìna a ité par la Val dol Liri, tàac' ai lè ciamava congnàa la fodés 'n giometra.
L'acqua link inerente argomenti dell'acqua
ai Muscù prüma de fàsü la fóntana dol 1933, ilò tacàat al bàit dol làc', ghera 'n pesolàt cal sbùcava fò dal sàs, da ilò 'l saltava gió l'acqua ca la finiva giozót 'ndèla póza da fà bìif li vachi.
L'era frèsca d'astàat e còlda d'envèren, ià sempri dìc' ca la tempèradüra l'era atóren ai sedès gradi, iscé chi di Motarei e Ca di Péesc ai töleva sü ol gèrlo col bagnìi de zingo piée de stràsc da lava e i ruava sü chilò a lavài.
Chisà sa l'era propi iscé bùna coma i öleva fà crét, ià ulüu parfìna dìi ca la Clotilde (la femna dè l'Achile di Còsi) e l'Albino Gianoli iè morc' de tìfo par chèla acqua.
A cal Cantù
'ngheva quai pràac' e quai tòchei de bósch, iera tàac' ca i gheva ilò la bàita, me regordi ol Milio di Martìi coli söi sèt o òt vàchi da làc', chi di Tagna a retüra fìna dées vàchi, i Cuntrìi a lóor 'na bèla roscia, i Bèdolés a lóor propi 'na malga.
La Elsa, ol Pèpo di Giügn e ol Làzer di Furtìi iera chìi ca'i ghè 'neva püsé póchi.
Chilò l'acqua la gheva la sua, l'era ca tàata e a 'mpóo strógia, ghera sempre ité vasech de tüti li sòrt.
La naseva ité èn cóo, sóta 'n pràat par pasà ité a 'ndàa a Zapel, prüma dèla Ca di Quatro Vèet, ol sòlet pèsolat arènt al bàit dol làc' con defò la póza da fà bìif.
Tüt atoren 'n löoch moios, ümèt, 'n pòst de mandri, rani e pò a sciàt.
A sant'Antoni
'N bèl magènch ma, fìna a pòch prüma dol 1960 quanca ià fàc' la fontana, ghéra ca acqua se 'ndava ité al Bośàgia Vegia a töla col bagiol, de sòlet 'm partiva tüc' ènsema, ognantü col sò bagiol e i sóo sadei réet al sentéer stréec' cal pasavaité quasi piàa. A ca fà bìif li vaàchi dói olti al dì, dendomàa e densira, ité e fò réet a chèl sentéer.
A fà bìif se pödeva ca 'ndà tüc' 'nsèma ma prüma ùu e pò l'otro parché li vàchi, tra chili dol Livisìi di Furtìi, del Pedo di Conc', del Bipìi di Bèca, del Vico di Rosèra e del Fabio Gianoli iera 'n bél malghèt, 'na trentena.
Par tignìi al frèsch ol làc' de solet se üsava ol bàit 'ndua al girava ité atóren ali còlderi l'acqua frèsca, chilò a Sant'Antoni, sensa acqua, se usava cantinìi mpóo sota tèera e a riparac' dai rebatù dol sùul.
Oramai tüti li baiti, sura al fuglàa, li gheva l'agràat par fà sècàa li castegni, ca chilo se'n remava scià belebée.
Ntàat ca li sècava li perdeva tochéc' de gùs e a quai cagnùscìi deli castegni ca i dava gió endua i ndava indava, me'n truava a gió ndèla sadèla de l'acqua cai galegiava; col cazèt sei scümavaià sensa fan tàati, am s'era ca taàt schivióos.
Lè pruabel ca prüma del '900 i stava chilò a Sant'Antoni tüt l'àn, cóma al Bośàgia Vegia; ma amò a nùu am vegneva èn sü de prümavera debòt, poch dopo se pasava sü a San Salvadù, pò i'mùut e pò dapé se tornava èn gió de somartìi fìna al piàa par fà maiàa ol pàscol e pò sü dapè a Sant'Antoni par fà maiàa ol fée e fà la gràsa da ngrasàa i prac'.
Quanca l'era pò scià Nadàal ilura 'nscargava del tüt, ma 'ntàat li catégni iera già béli che apòst, rèmadi, sècadi, pèladi e 'nsacadi, pronti par l'anvèeren.
La fèsta a Sant'Antoni
Ol 13 de giügn 'l vignìva sü ol prèost 'nsèma al sagrestàa, ol Gioan di Mónech, a dìi la mèsa ; al ruava gèet 'mpóo da tüc' i magènch a vargüu i gheva scià ach mòtai de bütéer piegat té 'ndèli lavazzi par ol preòst. Finìit la mèsa i fava deli béli cantadi 'ntàat cai fava giràa ol litro con gió vìi de chèl del Bośàgia.
I möreva a mbòt
Fìna a quanca iera densü tüt l’àn coma a San Salvadù ghèra pò a la géśa e’l cazzànt par sipilìi i mòrc’ (a rètüra iè portava scià ach dala bergamasca) ma quanca la géśa granda e’l cazzaànt iera dengió, sa vargüu i muriva densü bignava a ‘na quai manera portai èn gió.
Le capitàat ‘n bòt de noèmbre ca iera amò a Sant’Antoni tüta la famea con ach l’ava, ‘na vegèta noma lée e petacoi e scosai, coma li üsava li nóni d'ilura, la ciapat ‘n colp ntàat ca la durmiva e dendomàa i la truada fregia, morta mortenta.
Chèla nòc’ l’eva fiuchisnàat abòt da strógiàa la strada iscé ol neùut la pensat bée de sistemàla sü la slìta e pò al se ‘nviàat ‘n gió cola nòna morta.
Ol neùut al seva coma ‘ndàa cola slita iscé al sé rènt cünt ca la slìtà la sera facia lingera, al pirla löc’ ’nréet chèl tàat che basta par rendes cünt ca l’eva pers la nona.
La duüut torna ‘nréet ‘mbèl tòchèl par truà l’ava rebaltada fò a ṍr dèla strada.
Li pùuri
Fìna al inizi del '900 tàac' i cüntàva sü deli stòri 'mpóo strampaladi de strìi e spirec'.
A Sant'Antoni paregi olti ala sira 'ndeli nòc' ciari, cola lüna olta, i vedeva géet a cavàl, femmi vistidi de bianch èn sèma a mónech con scià candéli pizzi ca vagava ité par i pràat e pò i pasava ité par li Val Mani. La Inés gió ali Caséli la cütava ca 'na nòc' lée e 'na sua amisa iera a Sant'Antoni a durmìi quanca ià sentüut gió'zót ndèla masù, 'n cavàl cal picava gió bàs i zòcoi fèrac'.
'N fracaseri da vì davéra pura, pò da 'na quai ura lè cèsàat tüt.
Quanca 'na quai sadeèla mèza öida tacada sü ala piltrèra la dòndava e la gióola par 'na quai fulada de aria ca la pasava 'ndi müur a sèch, chèla l'era la fìsica, .
Tati de sti pùuri l'era parché la géet la gheva li alucinaziù par la tropa fàm e tròp stràch dal laora.
Chilò pudìi truà d'òtri stori de strìi e puri.
Mùisc e pò 'ndàa a cùlàa
Par fàscià 'na coldera de l'àc', ol tedi da cagiàa, se fava 'nsem, ognantüu i cùlava ol sò ndèla stèsa còldera ité 'ndol bàit dol làc'.
Par culàa ghèera 'na scalèta de légn 'ndua se pugiava sura ol cùul par filtràa ol làc' da tüc' e vasech (e a 'na quai mosca) cai 'ndava gió i mèz 'ntàat ca se muigeva.
I ruava dala masù col sadèl o la ségia, i lè pesava col pìis pò i marcava gió col lapès ndèl taquìi dol làc' e ì lè öidava gió i mèz al cùul.
Quanca ùu al cagiàava i se remava scià a fà i cünc' pa scasàa e savìi a chìi 'l tùcava cagiàa la volta dopo.
Quanca ghéra gnamò i taquìi e poò gnàa ol lapìs, i marcavagió 'l pìis dol làc' cola mèla sü 'ndè'n bastù de légn bèl dùlàat.
quanca i vava a scsàa i töleva réet ol bastù e dopo vì fàc' i cüntéc' de chì ca ieva de vìn e chì ca ieva de dàn, se dulava ià tüti li tachi amò cola mèla e via, bèle che scasàat, prónt par marcagió notro bòt.
Se cagiava par fàsü ol formai
Dopo vì spanàat cola spiana la pàna s'la öidavagió 'ndèl pènac' par fà ol bütéer, la coldera con gió ol làc' spanàat se la portava a stanga èn dùu par pò tacalasü ala scigògna (o pulena).
Se pìza 'n bèl ol föch ndèl fuglàa e pò se ghè da ià ala scigògna cola còldera sura la fiama.
Se tée taràat ol làc' par scòldal tüt bée e col gómbet puciàat gió i mèz, se sènt quanca lè còlt abòt, la de ruàa atoren a pòoch de pù de 40 gradi pò se tira 'nscià la scigògna con sü la coldera e se ghè da ol càc' e se mèscia bée tüt ol làc' cola rödèla de légn par spantégàa bée ol càc'.
Adès sel tuca ca pü par 'na buna mezura e col didulìi se prùa a idìi sa lè scià la cagiada, par vès sücür ca lè giüsta se ciàpa la spiana e sla pucia gió 'mpena, se la stà 'mpena ilura la cagiada la sè fàcia giüsta e se pö cumincia a dàc 'n tai a crós cola lira.
Pòoch dòpo sla tàia amò püsé, fìna a trèmpala o cola lira o ach col tarèl dèla cagiada fàc' con 'n péscial gióen , con tacàat i sóo raméc', de'n metro o poch de pü (sgróbiàat e fàc' sècàa).
Sa de trempàa fìna a quanca se vìt 'na gràna gròsa vatevée i gràa de rìis, püsé lè fìna püsé ol formai al va bée par fàl ignìi véc'.
Sa la gràna lè 'mpóo püsé gròsa, ilura al vée sü fòrmai mòrbi bùu a ca tàial tèndro.
Adès ca se trèmpàat sa de mètià amò la còldera sura ol föch par dàch ol segónt còlt e 'ntàat sa de cuntinuàa a tignì taràat la gràna cola rödèla par miga lagàla 'ndàa a fónt .
Col termòmetro a gómbet sè müsura ol còlt, stà olta la de vès sèt o a òt gradi püsé de prüma, staolta ol föch la de ndà püsé adasi.
Quanca ol gómbet al dìs ca lè ura se tira 'nscià la scigògna cola còldera e sa de cuntinuàa a tignìi taràat la gràna amò par 'na vintena e pasa münüc', iscé la finìs de cöos bée.
Adès se pö toià la rödèla e lagàa 'ndà a fónt la grana, dopo 'n mòment se va gió con tüti dói li màa a rèmascià la grana par cuminciàa a dàc' la forma rodonda.
Lè ca nècesari de tiràl sü sübet, ilò gió 'ndèl serù amò còlt ol formai al marüda.
'Ntàat se prepara ol spresóor con sura ol fasaröl e sotà ol sadèl par ciapàa 'l segótol, pò se ciàpa la pàta (tèla de lìi o ach de cnèf a magli larghi) e se vagió amò coli dói màa e se infila sóta la fórma dol formai la pàta, pò se tée bée strec' i quatro cantù dèla pata e se òlsa fò tüt dala còldera e pò gió 'ndeèl fasaröl.
Par sagòmal gió bée, sel sgnìca 'mpóo a forsa, sa lè necesari se smola o se tira 'l cordaiöl dèl fasaröl 'n manéra ca ol formai al vànses sü 'n pìt dal fasaröl.
Se ghè gira sura i quatro cantù dèla pàta ca i sìes bei lìs sura ol formai e adès se pogia sura ol tondèl de légn e pò sura 'mbèl sàs di che pesa par tignìl presàat da fà ignì fò tüt ol serù.
Dopo 'na quai urèta se'l rebalta sotsura, se ghe toià la pàata ma se ghè laga amò ol tondel col sàs.
Pasàat dùu o trìi dì sura a n'às dol bàit o dèla caśèera, lè pront da salàa cola sàal gròsa 'n dì se 'n dì no par trei olti dopo vìl giràat sotsura.
Quanca lè fòzóta sàal sa de tignìl sempre al fresch e giraral almeno ogni tri o quatro dì, quanca la fàc' la bèla crósta se pö giral a noma 'na olta ala setimana dopo vìl spazolàat cola spazèta par miga lagàch fà la müfa.
Ol càc’
par fà ignìi la cagiada ià ruàat ol càc’ fìna dopo ol tèep de guèra quanca pò lè ruàat ol l’iquet.
‘L stómec di vedei cai tèta e maia gnamò gné èrba gné fée lè bùu par fàité càc’.
I ciapava ol stómec, taiàat ià dal vèdèl mòrt, i lè lavava e pò i le fava sècàa visìi al camì. Da sèch ai lè stridolava sü a tóchéi fìi col sügürìi quasi coma sé al fódés masnàat.
Adès se'l meteva giò ‘ndena bièla de légn con sü ‘n cuèrc’ ‘nsèma al asìit dè chèl bùu par fèrmentàa; quanca l’eva tiràat té l’asìit l’era coma papòt dèns.
Üu de chì bùu a fà scià ol càc’ l’era ‘l Giugni Altèr ca’l lè vendeva a éti; par 'na cagiada l'era abòt pòoch de pü de'n pìzech.
Ol bütéer
Ma dìc' sura che la pàna sla öidagió 'ndèl penàc', chèl rodont col l'üs-ciöl a viit par ciüsàa bée ol böc' 'n ghée ca se öidagió la pàna e la manèta par fal 'ndàa a röda.
De solèt stì penàc' iera pugiàat sura 'n cavalèt de légn coli tàchi par pugià sü i fèr dol penàc' par pudìi fàl giràa.
'Ndei dì còlc' prüma de öidagió la pàna se öidava gió 'na sadèla de acqua bèla fregia, se ghè dava 'na bèla 'nfrèscada, sa l'era tròp colt ol bütéer al vée trop 'mprèsa e 'l reda pòoch.
Dè bütéer an né vescià vatevée dùu chìli al quintàal dè làc’, sé ghè rua a ca fàn dè pü sal ol làc’ al resta ilò ‘ndèl bàit ‘ndì o dùu püsé ma ol formai al vée sü vért, tròp magro par vès bùu.
Adès cal penàc' lè apòst con gió la pàna, sa de fà girà la manèta, miga tròp de bòt e sempe dachèla part, sa de sintìi sbàt la pàna cuntra i tòch de às ciòdac' ité èn mèz al penàc'.
Chèsto laoràa de sòlet se ghèl fava fàa a 'nquai rèdès ca sü par i mùuc' i ciapava ol tìtol de cascìi.
Quanca se cuninciava a sintìi sbàt püsé fòort l'era ségn ca ormai ol bütéer l'era scià, par sücürèza se girava ol penàc' par fà ruàa sura ol buriù e sel tirava fò par vardàl, sa l'era bel pulit, ilura ol butéer 'l cuminciava a vès rèmàat 'nsèma.
Amò quai pichi par remàl scià amò püsé bée e pò se meteva sota 'n sadèl, se töleva ià ol buriù (stupàc') par fàignìfò 'l làc' del bütéer (ciamàat a làc'-pèn).
De solèt, tiràat fò ol làc' del bütéer, sè öidava gió amò 'n sadèl de acqua fregia par cuminciàa a lavà ol bütéer, se ghè fava fàa quai pìchi da 'na pàart e quai da l'otra.
Adès se svida e sè töià l'üsciöl e pò co'na màa se và gió a töl sü e se'l mèt gió i'mèz a 'na ségia con amò 'nsema acqua fregia.
Vargüu par lavàl bée par töch fò ol làc' del bütéer ca'l rèsta ité 'mèz, al le sgnìca sübèt ilò giò 'ndèl schéerp e vargüu i lè mèt sura 'n spresurìi e ùu col cazèt al ghè öida sura l'acqua 'ntàat che n'otro sgnìcafò 'l bütéer.
Quanca le bèl nèt col palùtìi ai lè pìca par fà scià 'n mòtàl o dùu a segónt de quach ca lè o senò col stàmpìi ai lè fà sü a pachéc' da mèzchilo piegàat 'ndèla carta dol bütée 'ndua magare ghera scrit ol nóm del mùut e 'n bèl diségn de na vàca peciada. A ol stàmpìi de légn l'era 'ntarsiàat con sü quai fióor e 'na bèla vàca da làc' e iscé ol mèzchilo de bütéer 'l fava la sua bèla figüra.
Li mòti, sè ghera ca la carta. par portàli èn gió i duperava li fói de lavàza.
'Ntàat vargüu la büut a 'nquai cazèt di làc' dol bütéer, l'era oltro che 'l "fàlqui", spès i doeva cór a 'ndà a fàla là.
Vardée chèl ca le sücès 'n bòt a ùu ca'l vegneva èn gió dal mùut par 'ndà a vènt ol bütéer.
La maschèrpa
dopo vì töcsü ol formai, se laga ‘nréet ol serù necesari per ol biaròt di vedei, se öida giò a ol làc’ del bütéer vansàat, e pò se ghè daià amò ala coldera sura ‘l föch, staolta la tèmperadüra la dè ruàa sü a pröof ai 90 gradi.
Par pudì ignìi la maschèrpa sa de mètech gió l’àgra o l’inderòc o a ‘mpóo par sòrt.
L’agra l’era ‘n mes-ciadü fac’ scià gió èn de’n butìc’ ‘ndua i meteva gió urtighi, lavazi, sigriöla, aséet, 'mpéer de brachi de sàal gròsa, fìna ‘n tòchèl de radìis de ghinsana, ‘mpóo de inderòch e pò impinit de serù e scòcia.
Lagàat al sùul ‘l diventava tüt agro e àcet , propi chèl cal ghè öleva par fà ignìi la maschèrpa.
Se tirava fò quai litri a segont di litri de serù e pò gió ‘ndèla coldera, ‘na bèla mes-ciada e pòch dopo al vigniva a gàla i prüm grümìi de maschèrpa.
Ala fìi se giontava giò 'ndèl butìc' pari litri con dèla scòcia nöa.
Cola caspola se tirava sü chèl che vigniva a gàla e pò sla pìrlava 'ndèl gàaròt pugiàat sura al presóor 'ndua ghè a ol fasaröl col formai apèna fàc’.
Chèl che rèsta dopo vì töc’ sü la maschèrpa lè la scòcia (‘n serù magro magro al tént al vért) üsada par fàchscià la colóbia par i ciù.
Lóor i le bìif a iscé ma lè de poca sostansa, ai iè fà noma schitàa ilura ‘nsèma ala scòcia se ghè meteva giò ‘ndèl büui ‘mpóo de cùpi de crusca e farina gialda. Sa ilò réet ghera utighi olti e lavazi sé g’lì fava bói ‘nsema la scocia.
A Cà di Giönöi e Cà di Péesc
Ma lagàat Sant'Antoni par pasàité, dopo 'l Muntù se 'ncùntra ol Capitèl deli Val Mani e pena dopo 'ndèl piàa dola strada al tàia itegió ol sentéer cal rua a Cà di Péesc prüma e poò sübet dopo a Cà di Giönöi. 'N magènch co'na ròscia de gèet la Nèta e la Nella di Rampasìi, ol Pedùlìi di Chèca, l'Ughèto, 'l Ferùcio di Boni, la Ines, la Elsa, l'Abéle di Gianoli, i Martìi, la Pìna e la Giülia di Galidìi.
I vava d'acordi, i sè ütava quanca ghera besógn, e a col làc' i fava 'nsèm, i'ndava a cùlàa ià 'ndol bàit 'ndèla valèta ca la vée gió imèz a Cà di Péesc e Ca di Giönöi.
Chiló ghera ach acqua par tignìi al frèsch li colderi dol làc' e defò dal bàit ghera 'n bèla póza par fà bìif li vàchi .
L'acqua par itè n'cà sè 'ndava al pèsolàt, 'mpìt ènfogió 'n mèz ai pràat ca'i ghè diseva li Mói propi parché l'acqua col bagnàat la tée ümet e mùlgìi la tèera.
Da 'na canàal dè légn, miga tàat granda, 'l saltava giò l'acqua 'ndèla sadèla; ghera ca da vìi prèsa, par vignì piena ghé öleva quai münüc'.
L'Abéle e pò a i Galidìi (la Pìna e la Giülia) ai gheva 'na masù e quai pràac' ià a la Bàita propi ité nfónt sóta la Cà di Qutro Vèec', da iló dopo se ciàpa ité la Val dèla Géśa par pò 'ndàa a Zapèl e ité ité la Crosèta, ol Fùren, la Còsta e i Mùuc' de Caiöl.
Me regòrdi, l'era fosbée ol 1968, e la Pina, ca l'era dol dùu (1902), de somartìi propi ilò ala Baita, 'ndei sóo lischéc' de pràat, la portava gèrladi de gràsa, chèla do l'àn prüma stradegada (col ràsc' aposta, ol stredù). Stà fìmnina a 'mpó gòba, prüma la spantegava la gràsa col ràsc' ma par fàla 'ndàa bée dapertüt sta gràsa la ruava li màa a sgariàla fò bée; gnà li gàlini iarìs fàc' mei.
Góo èn mèet ca 'ndèla sua crapa l'arès pò ulüut tornàa iló coli vàchi a l'àn dopo ma a Cà di Giönöi i la portada 'na desena de àgn dopo èn machena pa fàch idìi par l'ültema òlta i sóo pòsc'.
La ca de vès tàat bèl 'ndà 'nde'n löch dèla tua vìta e savìi cal tèl vedarée ca pü.
Ol Bogàt
Par ruà ià ala Bàita se pasa ià al Camer dènàaz ala Còrna del Bogàt, ghè noma doi Bàait e 'n bòt i stava iló tüt l'àn di géet ca 'na òlta ieva finìit fò tüta la pàsta e a ol rìis, i gheva nòma farina par fà pùlènta a mesdì e ala sìra.
Ol püsé gióen, 'n redesòt dèla faméa, l'era ca tàat còntèet de maiàa noma pùlènta e làc', iscé i sóo, ol pà e la màma ià decis de ciapà sü la caòra ca i gheva 'ndèla masù e pruàa andà a vèndela al marcàat de Sondri par crumpàa i macarù e'l rìis.
Iè 'ndàc' 'n giò dendomàa a bunura par tornà 'n sü a ùrari de tacàsü de marènda par fà 'n bòt màcarù col bütéer rustìit ala sigrisöla.
Ol bagài quanca la idüut ol sùul sü òlt e la fàm l'era réet a crès, al cuntinuava a vardà fò a li Val Mani sa iè vedeva ruàa.
A füria de speciàa 'l vìt da prüma la màma e de réet ol pà col cordaiöl dèla caòra 'n màa (la caora i là ca venduda i ghè dava tròp pòoch).
Al póor bagài al ghé vigniva da cargnàa a pensà ca l'arés amò maiàat noma pùlènta e làc', iscè dal dispiaśé la ciapàat la basla e i la slampada fò òlt e gió a röda par i Sinc'.
Chèl àn lè fiòcaàat belebée e i dùu regióor, ca iera ach sü de età, ai seva ca pü coma scombàtela; ala fìi ià portac' a Caiöl par ciapài èn cüra.
Dailò a pòch ol matél lè 'ndàc' ià par l'America coi soldi del Bòsac' ca la crumpàat i teré di Bogàt ilò al Càmer e sa pü saüut negót.
Chèla corna del Bogàt denàaz la gheva 'n mùur a sech e 'na portéa ca a sbüsala ité la se uriva ma la gheva 'na pèndensa da seràsfò daparlée, iscé ghé stàc' n'àn che 'na caòra pèrsa, quanca l'era pronta pa fàa, la truàat ripàat dité, cola crapa e i còregn la urìit ol portèl, la fàc' dùu coréc' ma i ghà ca pü ruàat a ignì defò; èn prümavera ià pò truàat i rèsc'.
Sura Mantegù, la cünta la Marta Bondio, ghera ‘n cràp di ch’i grànc’, i ghè diseva la Corna dèla Stria.
Stò sàs al gheva di böc’ ‘ndua la stria ‘ndè ùu la meteva ol didàal, ‘ndèl’otro ‘l pécen e ‘ndèl ültèm la stava sèntada. Ilòréet ghera a la Corda del’órs.
Nùu ‘mbòt ‘ndè’na corna ‘mbòt ‘ndèl’otra ‘n fàava spàs ontéra.
I Scinc'
lè 'n brüt pòst gió sóta a Cà di Giönöi a fianch al Liri 'nduà i mandava li pegóri ca li pödeva ca scàpaià da iló, 'n bàrech natüràal parchè par pùdìi vignì 'n sü li vava òlsadi e sbusadi sura 'n crap par ciapàa ol sentéer, da parlóor li ghè ruava ca.
Qanca 'n quai rèdès 'l fava i vìzi i ghè diseva: "te méti gió 'n di Scinc' 'nsèma li pégori, dòpo te vèedet.."
Gió par stì deròch à 'na quai pianta al ghè bütava sura ol vìs-c' e vargüu par rèmal scià i ris-ciava de cùpas, de sòlet iera pianti cali 'ndava fò a strapiómp.
Pegori e caori
‘N bòt tüc’ i gheva ‘na quai pegora e a ‘na quai caora.
Li caori se cercava de falì fàa ià vèrs Pasqua par pudìi vènt i caorec’ par ciapàa quatro franch. Ol làc’ de caora i lè usava par i rèdès piscen o senò i lè öidava gió ‘nsèma al biaròt par i vedei.
Li pegori li fava a lóor i agnilìi, ma pù che òtro l’era par vìch la lana da fàa i scalfaròc’ e i gòlf, pò a i mudandù de lana par l’envèren.
Cola làna se fava a sciài e a quai sotanìi.
I rèdès e pò a li redesi ma a chi grànc’, d’envèren i meteva sü’n gòlf dè lana de pegora, fàc’ coli gügi, butùnàat denàz ca’l ruava gió fìna ali cülati.
I pàgn de lana de pegora i tignia ià ol fréc’ a ca i óm quanca d’envèren i vava densü a tirà gió slitadi de fée, viscei, patüsc’ o légna.
Li caori e li pegori li ‘ndava là col póoch, de prümavera e d’astàat li se rangiava ité par i bósch e sü par li scìmi; d’envèeren, ité ‘ndeli masù, li pèlava pò gió li fói di viscei e li rüsiava gió f’na la rüsca dei ràm.
D’èstàat ai rèmava ‘nsèma tüti le pegori da ‘na pàart e tüti li caori da l’òtra e ol malghèt de pegori iè ciapava èn cónsegna ‘l pegoréer e ol malghèt de caori ol caoréer.
Ogna malghèt al gheva ‘nsèma ol bósc’ par li caori e ol bàr per li pegori iscè tàati li vigniva pronti par fà d’òtri caoréc’ o agnilìi.
Iscé iera cüradi e portadi a maiascià l’erba sü par i brich ‘mpée, ‘nghée se pödeva ca ‘ndàa coli vàchi.
Li pegori chilò da nùu ià quasi mai muigüdi per tigni ol làc’ ma li ghéera réet ol mimìi cal tetàva, li caori ‘nvéce li püsé iera sènsa caorèt e ilura ai iè muigeva par dàch ol làc’ ai vedei o spès ai lè mes-ciava ‘nsèma a chèl de vàca par cagiàa, iscé ol formai al ciapava èn pìt del pizighégn e l’era gnàa màal, l’era bèl saurìit da maiàa ‘nsèma la pùlènta se pò l’era stagiunàat amò mei.
Coli caori ghè sempre stàc’ ‘mpóo de rógni coi forestai parché sa iè ciapava itè ‘ndi bósch a sbrocà gió li gemi tendri deli pianti, ai iè camperava e i póor cuntadìi i se truava con deli béli mülti da pagàa.
Ià par ol setèmbre ol pegoréer e ol caoréer i se sbasava coli bèsti e i padrù ì’ndava a tirà fò e portàs a cà ognantüu li söi.
I pödeva ca sbaglià pegora o caora, li gheva sempre scia al col la canaola de légn con tacàat gió ‘n tarlachìi de tòla e ol légn dèla canaola l’era marcàat a föch coli iniziai del nóm e cognóm del padrù. ‘Na storia dèla caora pèrsa
I vìscei
De sòlet ad'aost l'era ol mòment giüst par taiagió i ràm con sü li béli fòi marüdi. Li pianti de fràsen li dava i viscei püsé béi e bùu par li caori e li pegori.
De sòlet sti fràsen iera piantac' réet a li scesi di pràac'.
Sè ligava scià i ràm a màz co'na stòpa e pò sei 'mpilava dité a téc' iscé i gheva tèep da sècàa.
A gió al piàa se fava scià i viscei ma iera ca a bòt par tüt l'anvèeren iscé quanca la mülatiera dei nòs magènch la se cuèrciava cola prüma nìif ià 'ndava sü cola sìta par tiràgió i viscei ca ieva fàc' scià d'estàat. Sura la preséef 'ndèl stalèt deli caori e pegori ghera la rastèlera 'n ghée ca i ghè bàteva sura i viscei iscé li caori e pegori le pelava fò bée li fói sèchi.
I ràm pèlàac, chìi püsé lonch e 'mpóo rìc', 'nveci de fàité légna iera bùu da fràschi per la vigna o par fà rampegàa i fasolèer .
Li scesi
iera deli palizzadi mèsi atóren ai pràac' par miga lagà 'ndàité i bes-ciöi quanca l'era ca ol momènt.
La scesa i lè fava sü nöa de prümavera e de sòmartìi, quanca i vegneva 'n gió coli vàchi, i lè desfava ià par dói resù:
par miga lagàsla ròbàa e par miga lagala sóta l'acqua e la nìif a rómpes o marscìi.
I légn ai è 'mpilava dité 'ndèla masù e vargüu iè dùprava amò l'àn réet e vargü i è tirava al piàa cola slìta par taiaisü da légna.
I meteva gió i pasù a'n quai metro ùu da l'òtro e pò i ghè fisava sü ala longa i trevèrs ligàac' co'n cubièt de fìldefèer, 'n trevèrs sü'nsóm e ùu poch sóta la mèta di pasù .
Chèsta, faciasü iscé, l'era üsada sü a San Salvadù 'ndùa l'era restàat noma li vàchi, li pegori e li caori iera già a olt coi pegorèer e caorèer, gió a Cà di Giönöi e a Cà di Péesc' li scesi iera püsé stùpi, i ghè tacava ià li dasi di pésc' par tignì fò di pràac' caori e pegori.
La mülatiera
am sé ruàat fìna al Cantù ‘ndùa se pö cipàsü par Féit, Nembro e San Salvadù o ‘ndà ité ric’ quasi piàa vèrs la Val dèla Géśa, Zapèl e tüt ol rèst dèla Val dol Lìiri.
A tàl proposet al và regordàat ala fìi del’800 chèsta l’era ‘na strada caregiabèla tüta ité piana fìna a rua a ciapàa ol Lìiri ‘nghée ca al rua gió, col sò sàlt, ol Pésol, gió a bàs deli Valeni sóta ol Fontanìi.
‘Nchèl pòst e a ilò apröof a rènt al Lìiri, ghéra ‘mpèer de aiàal ‘ndua ai meteva ‘mpée i poiàt par fàscià ol carbù.
Ol carbù a sàch i lè cargava sü ‘ndi càr par portàl ‘ngió ma tàat i lè portava ité al Furen, a sèla col mùl, par fónt i sàs par fà ol fèr.
Gió’nfont al Pèsol al sé rèmava ol vendùl e a chèl sü ‘ndi càr, giò i méz a màrni de légn par miga lagàl deleguàa, i lè tirava gió par ‘mpinìi i giazèer de Sondri e ach gió par Milàa par tignìi al frèsch la roba ca la patiua ol colt coma la carna.
‘Mbée chèla caregiabile la pasava èn dé dùu pòsc’ belebée brùc’, ùu la Val dèla Géśa e l’otro al Saltöc’ de Zapèl.
Mùur de sostégn tüc’ a sèch fàc’ sü èn àsèn, quai tochei i ghè amò adès coma ùlì ‘ndà a cercai.
Ol Pietro di Rebumbìi ala fìi del’800 al fava ol stradiröl réet a chèsta strada pagàat dal Bùz ca’l tirava fò, coi böo e i cavai, caretàdi de bóri, de carbù e vendùl.
Sòta Zapèl apena dèscià dol Lìiri ghèra la masù par sti besti ‘ndua li maiava e posava la nòc’ par ripartìi ol dì réet a tirà ol càr.
Col’acqua del Lìiri l’era èn funsiù èn mùlì e ‘na ràsega par fàfò li às da duperàa par li caśeri di mùuc’ e par li quadradi deli baiti di magènch.
Quanca le ruàat la prüma guèra e pò la segonda lè ‘ndàc’ ‘mpóo tüt a mostro e de vendùl e carbù ià smès de portànfò e a la strada i la lagada ‘ndàa iscé, i pàsava noma a pè coli vàchi e ‘n quai mùl col bàst e 'ndè chèl tòchèl dala Val dèla Géśa a ‘ndà ité al Pesòl al pasava propi pü negüu.
Atóren al 1950 par portà fò ol legnàm da ité al Furen e ach a pröof ala Crosèta, ià pensàat bée de mèt ‘mpée’ na tèlèferica de chìli èn àsén dèl tipo Valtelina, par chìi tèep l'era ‘n'impiànt miga da pòch.
A proposet de tèlèferica, la Inès (l’ava dol Nello gió ali Caséli) la cüntava che ‘n bòt l’era apèna iló delafò de Zapèl, giozót al sentéer a fà ‘n ràas de patüsc’, quanca la sènt la óos dè ‘n óm a smadonàa e lée la ghè ruava ca a capìi chì ca’l pödeva vès.
La sè vada ‘ntóren e la vìt ca negüu, la vada sü par aria e là idüut li córdi dela tèlèferica e na bóra tacada ali giréli ferma con ùu sentàat a càval ala bóra.
Al smadonava parché i otri borelèer, par fàch ‘na fìca, ià fèrmàat par ‘n bèl pèz l’impiànt.
L’óm l’era réet a ignì ‘ngiò ala bàsa, la preferìit fà la strada sentàat sü ‘ndè ‘na bóra pütosto chè fàla a pè da’ité al Furen fìna a Caiöl.
Ol Zapèl
al rèstarés sota ol cümü de Caiöl ma chìi ca i'ndava ilò iéra bòsàc'; ol Gèlindo Murada, la Inès deli Caséli (la nòna del Nello), i Galidìi (ca i ghà vendüut al Lino Crapela), la Milia e la Inès di Chèca, ol Cùntrìi, i Dèla Rodölfa e 'l Giùlio di Ciapèla (ol pà dol pór Dino).
Pràac' 'mpée e acqua poca, par fà bìif li vàchi, quasi tüc' i àgn sal piöeva pòoch, ghè öleva de 'ndà giò al Lìiri, trà 'nda 'n giò e vignì ' sü ghè öleva n'urèta bùna.
Ol sentéer al pasava sota li còrdi dèla tèlèferica, quasi ghè öleva de sgòbas par pasà sota.
Ilò 'ntóren al Lìiri ghéra a 'mpìt de pastüra, a 'ndà fò vèrs la vàl se 'ncuntrava ol vendùl e andà inité se ruava bée fìna al Pesol 'ndua ghèera amò giò bàs i ségn de l'aiàal con quai tuchilìnai de stizù nigri de carbù.
A rua giò dal sentéer de Zapèl par 'ndàa da la ià dol Lìiri tüc' i àgn ghéra de mèt giò quai légn grosei de travèrs pugiàac' sura quai sasòc' par pudìi caminàch sura sensa bagnà i pée.
A chilò i fava 'nsèm a cùlà ol làc' e a cagiàa sè 'ndava ité 'ndèla bàita dèla Milia di Chèca, ca l'era a livèl dèla tèera, bèla comoda par ruàa cola coldera tacada sü al stanga portada 'n dùu.
'N pòst 'ndua l'acqua la mancava mai l'era ité al Fontanìi ilò réet al Pesòl, sota li Valeni iscé quai olti a fà bìif se 'ndava ilò.
Quanca i portava scià i mòrc' dala Bergamasca par portai a San Salvadù, i ruava dala Crosèta ali Valeni e dai lò sül sentéer di morc' i raua apena sura la Cà di Galidi (l'ütema bàita iteé 'nfont a Zapèl) e pò i taiava sü e 'ndè nàto era sübèt sü a San Savadù.
Zapèl lè famóos a par chèl böc' ité 'ndèl sàs, apèna prüma deli Valeni, ciamàat ol Cùl del Diaol (ol Nello la mès sü 'na targhèta).
Ghè 'ndèto cal dìs: ".. 'n
bṍc’ iscé fónt e talmènt bée slìsàat ca noma ol diaol cola sua cràpa düra 'l pudiva vìl scavàat, irùnia dèla sòrt ilò pòoch sura ghè la cüna dol Signóor.."
Dùu nóm da miga smentegàa lè ol Moncùch sura le bàiti e ol Saltöc' sota 'ndua al pasava la caregiabile del carbù, 'na piudiscia ca la và gio a stapiómp 'ndol Lìiri.
Feit e Nembro prüma dè San Salvadù
adès sè pasasü dal Cantù e sè 'ncuntra Feit e pò Nèmbro
'ma ndè '800, coma spö idìi dala màpa végia dol 1815, sübèt dopo li Val Mani al ciapava sü ol sentéer par Feit e pò Nèmbro par pò ruàsü ala Géśa de San Salvadù.
Ghé 'na storia 'nvèntada da véra cala dìs:
<<Ol preòst Batista di Cuntrìi dèl Bośàgia, 'ntóren al 1500, 'ntàat ca'l vavasü réet ala mülatéra ca dali Vàlmàni 'l portàva a San Salvadù, pèna prǜma dè Nèmbro, èn de 'na pastǜra mìga taat grànda, là 'ncuntràat 'n pastóor ca'l remavascià li sṍi póchi vàchi èn dèn barèch.
Ol prèvet, a mìga idìi gnàa 'na bàita gné 'na maśù, la sclamàat èn latìi:
"habes aedificare stabili" (te dè fàsǜ 'na maśù)
'L pastóor, ca'l cónóseva 'na quai paròla dè latìi, parché 'l gheva 'n fradèl prèvet, là pensàat dè respónt: "Feit", a sò dìc' l'öleva pò dìi <'l sarà fàc'> ènvéce ol significàat giüst <l'era fàc'>.
A tògni modo ol prèost Batista là capìit chée ca'l völéva dìi, là salüdàat e l'è ndàc' par ol sò sentéer.
A chì tèep sal lè diseva ol prèvet l'era quasi coma 'n orden e iscé 'l pastóor èn póoch dì, ütàat àa da otri sṍö paeśàa, l'à fàc' sü 'na bàita, stàla sót e maśù dol fée sùra, coi sàs cavàtfó e 'nmögiàac' ndè'na müraca, quànca i gheva fàc' té pràac' ndéli pastǜri ilò a pröof.
Quànca, dòpo 'na quindeśena dè dì, ol preòst Batista al vigniva 'ngió da San Salvadù, a idìi chè la baita <l'era faciasü> con tàat dè maśù par li vachi, la sclamàat: "FEIT".
Lè stac' iscé ca da ilùra l'è naśüut 'n magènch nṍof ca'i l'à ciamàat Feit, e òtri pastóor ià fàc' sü amò bàiti con òtri stàli e maśù dol fée.>>
A Nèmbro 'l ghà li söi stori ma chisti iè tàati da vìli scriüdi giò 'ndèn libro aposta e chilò méti noma ol ligàm par pùdì 'ndà a leigeli.
Adès l'ültem tòchèl e pò am sè sü a San Salvadù
La géśa la vée da mbèlpóo lontàa 'ndì àgn e una dèli prümi olti ca i ghà fàc' réet par tignìla 'mpena lè stàc' 'ndèl 1652 e pò 'nèl 1930 quanca ghera ol preòst Meroni.
Ol Celèst al cüntava ca 'n chèl àn ol cümü par rèmascià 'mpóo dè monedi par pagàa i laoràa, la fàc' martelàa deli pianti de làres e pésc da taiàfò e vendeli.
Ià ciapàat ol laoràa ol Bipìi di Bèca 'nsèma al Pietro Gherardi e sempri ol Celèst al dìs ca ol Pietro en dì al ghà fàc' idìi en stìnch de òs dè l'òsari cal müsürava 82 ghéi, al dóeva ès 'n diaóleri de óm.
A chilò a San Salvadù ghé 'na quai storia ca se sà pò ca bée sa lè propi vera o noma ìscé 'mpóo.
'Mbée chèl àn ca l'era bèlebée süc' e sèch ol Marìi di Furtìi ca i ghè diseva Marinàal parché l'era piscena, la de vì fàc' 'na roba iscé:
'n'estàat sücia e sèca (secondo le memorie dell'allora parroco Petrucci, dovrebbe trattarsi di luglio / agosto dell'anno 1806) 'l piöeva ca da quài mìis e sǜ aca San Salvadù la pastüra e i pràc' i'era órmài tüc' brüśegac' dal süc' ca l'era.
La géet, sǜ coli vàchi, i'era 'n bél póo 'nfularmac' e i seva ca pü che dàch de maiàa e bìif a li vàchi ma àach par lóor l'àcqua l'era órmài pòca.
I gh'eva póo già prüat a ca di sùǜ pàter, de chi fàc' a posta par òl tèep (rogaziù), ma 'l gha ca üt sücés, tüt inütel, òl sùul 'l picàva giò de brüt tüc' i dì sènsa requi e de àcqua gnàa l'umbrìa.
A 'na fémna végia (ol Mrinàal), ca l'era sǜ a lée coli vàchi, al gh'è ignüut 'n mèet che, tacàat a la géśa, gh'era ilò li cràpi dei mòrc'; i gh'à sèmpri pensàat ca chili cràpi li püdiva vès bélébée bùni par fàa miracoi.
Iscè la urìit l'òsari e la scirnìt la cràpa de 'n mòrt püsée gròśa, 'l la töcia sǜ e l'è 'ndàcia ià 'ndèla val ilò a pröof, le póo par chèsto ca la se ciama Val dèla Géśa, e 'n chèla pòca àcqua 'la lavada giò bée bée, a la fìi, chèla cràpa, l'era ignüda lüśènta.
La vègiata l'era sücüra ca 'l sarès sücès ol miracol e la gh'à dìc' a tüc': "vedarìi che tra póoch 'l sè lagarà giò a piöf, dal bùu póo àach."
La fàc' apèna 'n tèep a mèt al sò pòst la cràpa e seràa fò ol sportèl dèl òsari, ca'l cél la cuminciàat a vignìi nigro, piée de niulù scür e póo giò somelèch, scarìzi e trùu ca i spacàva li órégi, al pariva scià la fìi dol mònt.
'L se viat giò l'àcqua e tüc' i'era fò di àsci dal contéet; chi ca i ósàva, chi ca i cantàva e vargü iè 'ndàc' a töo 'l fiasch dèl vìi par fà ciòca e i diśeva: "te idüt, i mòrt i ma fàc' la grazia ", iscé l’era a tròpa grazia.
I gh'eva 'nviat ià la fèsta ma l'è ca dürada tàat, òl fiasch l'era amò quàśi piée ca i gh'à duüt smèt, órmài la s'era viada giò ca 'l pariva batüda giò dal cél con la sadèla e 'nsèma 'l vigniva giò a tompésti gròśi cóma nós, e póo 'l se lagàat sǜ a 'l vèt iscè fórt da trà gió pèsc e làres e 'l portàva ià a li piödi di téc'.
La Val dèla Géśa la fava pùra, 'ndàva àcqua da par tüt e la géet l'è 'ndàcia de prèsa a seràs sǜ ditè a pregàa amò 'n bòt par fàa ca 'l piantàs ilò 'l brüt tèep e vargü la batüt ià bràchi de sàal sùra òl sàagrat dèla Géśa e póo i sunàva a li campàni, ma a chèsta òlta le ca servit a tàat e le 'ndàc' inàaz a piöf , 'n chèla manera, par quài dì.
Par dàs 'na spiegaziù, de chèl ca l'era sücés, i'à pensat ca avìi tucat chèla cràpa dèl mòrt l'è stàc' 'na ròba sacrilega ca la gh'à dàc' 'n bélpóo fastédi a chi póri mòrt, ca i durmiva ómài da quài sécòi, da fai en rabbiàs ma rabbiàs dal bùu.
N'otra olta ca l'era 'n'anada de acqua, belebée bagnada ghè stàc' ùu ca la ulüut prüàa a fà 'l cuntrari e lè 'ndàcia a sta manéra.
De stàtèep an né ìgniva a sènsa besògn de scomodàa li crapi da mort.
Chèl àn dol ‘50 la Neva la se regòrda ca iera sü ‘ndi Cùp a San Salvadù lée, la sua zia Bruna e ach ol Bruno e la Maria di Cùp ol Bèrto di Freràc’, la Maria el Giàcom di Gabìi e ‘mpéer de canàia.
L’era densira dopo scena, iló sèntàac’ sura la bàca denàaz al föch del fuglàa a cüntàla e tüta ’ntràto sé idüut la lüus dè'n somèlech e pò sübet ‘n trùu da fa pura.
Sübet üu la sclamàat : “ Chèsto lè ‘gnüut gió apèna fosüilò ‘nden quai làres”.
La sé viada gió tüta che a sta olta la pareva davéra batüda gió cola sadèla.
Dalaià, ‘ndèla còsta di Caiolàc’, ilò réet a Piscianvèrsa o ‘ndèl Pésol, dal rumóor di sàs, ‘l pareva ca 'l tirés gió la montàgna.
Am gheva ‘mpóo pura tüc’, lera ca la prüma olta ca ‘na scarìza la ìgniva gió sura ‘na bàita e iscé iè stàc’ iló tüc’ a speciàa ca’l finés ol tèmporàal.
A li vàchi, giózót, ‘ndèla masù li mögiava a sintìi tüt stò trambüst.
En de sti móménc’ ghè ca otro da fàa che prüa a di sü pater, ‘nfati la Maria e la Bruna ià tacàat a di sü ol rosari e i’otri a respont convinc’ da fa cèsàa; ó se se, al piantava ca püiló.
Ià pruàat a ca cantàa cansù de géśa “..Mira il tuo popolo, bella Signora..” ma sa ca idüut miglioramèet.
A ‘na certa ura lè ruàat, miga noma odóor de tèera ümèda, ma odóor de sbrüsegàat, coma quanca se pàsa ‘n pùlastro spiümàat sura la fiàma.
Ià sübèt pensàat: “Chilò lè ingütgió ‘na saèta ‘ndèla masù deli vàchi dè vargùu”.
Ormai tra pregàa e cantàa e speciàa ca'l cesés de stemporalàa, lè ruat dendomàa a bùnura cal trava ol dì e al piöeva quasi pü e ‘n quai gèet al cuminciava a mèt fò ol nàas dali bàiti e sé ignüut a savi ca ‘na scarìza la brancaté la masù di Brüna e la carbùnizàat trei vàchi.
En procesìù a S. Salvadù
Géra trèi procesiù al’àn, da sü ala géśa granda dè S. Caterina ‘ ‘ndava sü fìna a S. Salvadù: ‘na oltà trà màc’ e giügn, quanca iera ruac’ sü da pòoch coli vachi a ‘nvialà la stagiù, par l’Ascensiù; üna ol 16 de aóst par la fèsta dè San Ròch e ach a sètembre par la perdunansa.
Li procesiù iera ach par scungiüràa i vari malógn duüuc’ al tèep e a li disgrazi dol laoràa.
Quanca ai sé ‘nvia itésü dal sagràat dè S. Caterina i töleva réet i vari bastù con tacàat sü labari e quant’otro o pò a la crós dè légn.
En bòt la Cludilde di Malura la portava lée en chèl àn la crós ca la ìgnìiva sempre püsé pesanta de manimàa cai pasava ité ali Val Mani e pò sü e sü, en tàat i cantava ma ol fiàat al sé scórtava e la ós par cantàa la calava.
Ol prèvet al ghé dava: “sü sü cola ós”.
La Clutilde, ca’nè pödeva pü, ‘ntàat ca la sé sügava ià ol süàat dal frónt col panèt scià dal còl la sclàma: “Eh, scior preòst ù cantàa ò portàa stò diaoleri sé pò ca fàa”.
La fèsta dè Saròch
La fèstà püsé ‘mportànt e a püsé bèla l’era chèla dèl 16 de aóst a onór dè San Roch.
Quanca al ruava sü la procesiù i diseva la mèsa ‘ntàat al vigniva pront a la büśèca ca i dava fò a gràtis (forse i fava pò ‘nofèrta al géśa); i ruava a quai pastóor ognantüu col sò ciàpèl e magare col tùlìi par portagla a chì ca iera a cürà lì vàchi.
L’espèrt dèla büèca l’era l’Altèr.
Prüma dèla guèra la büśèca al’è ufriva ol Giacinto Safrati cal vigniva dal’Argentina tüc’ i àgn e sé fava portà sü o dal Bèrto di Vitóor o ‘l Cinto di Cónc’.
Ai ghéva sü ‘na cà dè lüso bèla granda e d’èstàat indava ilò a ‘n vacansa vargüu de Sondri, (adès 2023 ai la crumpada ol nòs cümü).
La Liuisina
Quanca a San Salvadù i segàva i pràac' al ruava sü a la Liuisina, l'era fiöla dela Bèpa.
La Bèpa l'era 'na fèmna dè chìli equilibradi ca la seva tati róbi, i lè ciamava a quanca 'na quaiotra femna l'era 'ncrùmpa e ormai l'era scià ura dè scóldà l'acqua par lavagiò chèl ca'l sarés nasüut.
La seva a coma cüràa i rèdès malàac', la gheva bùni paaroli par tüc'.
La Liuisina l'eva ca tiràat tàat dala màma, la n'eva püsé oia dè schèrsàa.
Quanca l'era 'na matèla dè marìt la se cunfidada cola màma e la ghà dìc' ca'l ghé piaśeva ol tàal.
"Tè sée sücüra dè chèl ca te fée"; già, la màma la pödeva ca domandàch otro e pò la ghà tacàat ià :
"Regordet, Liuisina, ca certi robi, prüma dè sposàs sa ca dè fàli".
" Se se màma" ma la Liuisina la ca pudüut dìch chèl ca la pensavala " lè tardi Bèpa!"
Quanca la Liuisina la sé sposada par fà fèsta ‘nsèma a tüc’ i sóo parèec’, ià fàc’ ‘na bièlada de macarù cundìic’ col bütéer rùstìit ‘ndèla sciòla.
Tüc' ilò atóren ala bièla cola fùrsilina ‘n màa a tösü macarù da maià, chèla ca la gheva püsé rasia e la fava a regàta a maiàa l’era propi lée, la Liuisina.
Par ‘mpóo la sösèra alà lagada fàa pò la ghè töfò dè màa la fursilina e la tràcia giò bàs.
Ooh, la Liuisina la sé ca ofendüda, la fàc’ parìi dè nient, la rèmàat sü la fursilina, la ghà pasàat sura ‘na màa par nètalagiò e pò la sé viada réet dapé a maiasü coma sa nient al födés. Lée la gheva sempre fàm.
Ol Cuntrìi (‘l Tilio, guardia càscia)
al ghéva ‘na bàita a San Salvadù, üna a Zapèl e ùna crumpada da i Bertoli de Sondri ité ala Còsta de Caiöl, lùu l’era fradèl dè làc’ dèl Alberto Bertoli.
Prüma amò sta bàita l’era di Bùz, chèl cal laorava dè legnàm, famigli già ‘mpóo da scióor e la bàita l’era de lüso, coi müur rèbucàac’ e li fanéstri coi vedri.
Quanca ol so pà Cirilo ‘ndàava a càscia, lùu a sèt àgn ‘l ghé coreva già réet.
Ilura ol Cirilo al ghéva ‘n s-còp a trei càni, ùna a paletù e dói a bàlìi.
A sèt àgn ‘l sera armàat dè tirasàs e ‘na scarselada dè sàs miga tàt gròs ma 'mpóo rèdónc' ca'i è rèmava scià giò ‘ndèl Lìiri.
I vava ité fìna al Püblìi a càscia dè camósc.
Col tirasàs al ghé tirava a tüt chèl cal se möeva, fìna a quai spuntù dè sàs e scìmi de scaratù.
A proposet di sàs ol Tilio il diseva che prima de tornà ‘nréet chì cal vansava iè tirava sü dali scarséli e ai iè piacava par n’otra olta.
La dìc’: “Sa ‘ndarìsi a cerca bée ilò ‘ntóren al bàita fò al làch dela Butiglia ‘ntruarìsi amò dè chìi cò piacàat ilura”.
Lè ol Tilio cal parla:
“La prüma licènsa de càscia al mè là pagada ol mè fradèl da làsc’, l’Alberto; la spendüut fosbée 60 liri”.
N’àn ol pà l’iva ciapàat dùu franculìi dè mùut e ‘n camósc miga tàat grant, ilura la càscia l’era lìbera e sé pödeva ciapà deè tüt.
Mi ghevi 13 àgn e ol pà ‘l ma lagàat ‘ndà a Sondri a vèndei 'nsèma la màma.
Giò tüt ‘nden gèrlo e sü a spàla, mi sevi amò ‘mpó bàs dè statüra e quasi ol gèrlo l’era püsé grant de mì.
Mi e la màma ‘n sé inviàat ‘n giò vèrs cà al piàa, ruàac’ a Sant’Antoni ma ‘ncuntràat ol Pedo di Cónc’, a lùu ‘ndava ‘ngiò, ‘l ma dàc’ ‘nögiada e pò : “Scià ol gèrlo ca te'l porti mì”. Ò idùt ontera e góo ca dìc’ de no.
Ol dìréet amò mi ol gèrlo e la màma a Sondri, am sé réet a caminàa propi ilò dènàaz ala técia dola FIAT ca ‘l rua dè ulada 'na machèna (an ne girava ca tati ilura) e mi fóo par tiràm tè sóta la técia e chèla, la mè gira ca ité!
Dal stimizi ò molàat ol gèrlo e dala pura scàpi ià de córsa, la màma e poò a chèl dela machèna a ciamàm.
Ala fìi la pò crumpàat tüt lùu, camósc e franculìi.
Mbée, dopo di lura, parégi olti, me ‘nsomiavi de nòc’ ca corevi fò par li mürachi e la machèna la me coreva réet.
I guardia-càscia
Le amò ol Tilio ca’l lè cünta:
Fìna al 1949 èn tüta la Pruincia ghera noma ‘n guardia-cascia ca l’era ol Fancoli.
En chèl àn 'n sé ruàat mi ol Calbrìni, ‘l Prandi e ma cuminciàat a bàt li nósi mòntàgni.
L’era abòt fàs idìi ca ‘n ghé sera ‘ngìr e ai casciadù ‘l ghé pasava la òia de casciàa dè sfròos. I fava ité guardia-càscia a sa’i vedeva ‘n sciùch da lontàa.
Nùu dè paga sciapava ca tàat, sfava tàac’ sacrifizi sü par i brìch ma la pasiù, da idìi ‘ntàat a i bès-ciöi salvadèch, l’era tàata.
Prüma dei àgn ‘40 sü par li nósi mòntàgni ghera puchìsem capriöi e gnàa ‘n cèrf, ol prüm cò idüut so rèstàat èn dübi, ò capìit quanca ò idüut stà sòrt de ràm èn cràpa cal pareva ‘n scaratù.
L’era piée dè màrtoi, de fuìi ‘mpóo meno, adès lè ol cuntrari.
Ol fuìi sé ghè ‘n gìr pùlèer li fa disastri, li cùpa li galini par sciüsciàch fò ol sanch, ol màrtol la stà sü par i bósch.
Ol segn deli zàti dela fuìi iè stés dol gàt, sé pö cüntàa i dìic’, ol màrtol ‘nvece sóta li zàti la ghà sü ol pìl.
Mi ca sóo réet a scrìif, me regordi quanca ol Tilio al stava a Zapèl quai dì (l’era i àgn atoren al ‘65) e al gheva già scià ‘na radio CB par ciamà giò a cà dala sua femma la Sibilia.
Par pudìi sintìs bée, sicóme Zapèl al rèsta ‘n pìt dèspüs a’n custù, ‘ndava 100 metri püsé èn fò ‘nghée se ‘ntravedeva Sant’Antoni.
Pòoch àgn dopo la Pruincia la ghà furnìit a tüc’ i guardia-càscia radiulini püsé bèli, iscé i sé parlava e scoltava ach trà de lóor.
Ndàa a fà èrba
La pastüra, ol pascol e ol fée l'era mai abòt par tiràch ià la fàm ali vàchi, ilura sa 'ndava col campàc' a fà scià èrba a 'mpóo l'ontàa e sü a olt, 'nchì pòsc' ca sè grama a stà 'mpée.
Ai diseva ach 'ndà a fà cèra, ma chèla l'era sàcia, l'era pròpi mei de negót e li vàchi i lè maiava pütosto dè crepàa.
A retüra da San Salvadù i sè picava fìna sù par Piscianvèrsa e Preustìi sül cümünàal de Caiöl, senterüsc ité par i maròos, la Tegià, la Crosèta, e ilò al Furen taiasù par 'n sentéer 'mpée par miga fàs ìdii da tüc', chìi dèl Bòsagia iarés ca pudüut fà èrba da la part de Caiöl, ma l'era iscé a par i caiolàc' sa'i vigniva da chèsta.
Sa 'l te ciapava ol guarda-bósch 'l te dava la mülta.
Sü e sü fina ca l'era abòt e ilò réet a Preustìi sghé ruava a fà piée ol campàc' sensa esagegràa parché l'era verda e la pesava belebée.
Giò dapè da chèl senterüsc a riscio dè deròcàa e fò e fò par ruà a bàita a San Salvadù.
Che süadi, nò te dìisi li fadighi, a cüntala sü adès al par ca véra.
Dotri olti me 'ndava sura la bàita dèla Calchèra o ité par i Gràsei e pò sü a Bombei, ilò réet ghera ach 'n bàitel di manzolèer, ma i manzöi 'ndua me 'ndava nùu i pudiva ca dal tròp 'mpée.
A chiló dai e dai col scighèz a taià scià braciöi de èrba fìna ca ol campàc' lera ràas e pò via amò 'mbòt a bàita.
L’era ol 1917 e ‘nchèl dì la Rachéle di Zapèli ‘nsèma la Livisina li s'era portadi ité dalaià dèla Crosèta a pàsasü a fà èrba.
La Luisina quanca la ‘mpinìit ol campòc’ la ghè dìs: “Tè sée alórden Rachéle?”
E l'otra: “Amò ‘n brascöl, ma ‘nvìet pör ca rùi”
La Luisina lè gió ala Croséta e la fà ‘na poosa, la pùgia ol fónt dèl campàc’ sura ‘n sàs ca’l pàr més iló aposta, la spécia inösös e pò dapé ol campàc’ a spàla e fò par San Salvadù.
Quanca la idüut che la Rachéle la ruava ca la capìit che l’era sücés vargòt, ilura sensa pü posàa, ‘mpóo a càla svèlta fò a dà l’alarme.
Sè pò saüut dopo ca ‘n disertóor, piacàat ité ‘ndol bösch da chìli pàart, l’eva sentüut a ósàa aiüt ma al pensava cal fös ‘n trüch par ciapà lùu iscéla la ca fàc’ negót.
La Rachéle col ciapàsü ol campàc’ a spala, la fàc’ ‘n cürmartèl inàaz e lè finida sura ‘n biróch dè ‘na pianta sèca e da iló la ghà ca pü ruàat a vignìsenfó, la s’era infilsada ‘n galù e la perdeva sànch e quanca i la truada l’era ‘ndàcia; la lagàat èn réet sées fiöi.
Üu dè chìi ca ‘ndava densü a spàs la scriüut ‘ndè’n sò libro: qui anche la traduzione
<<Quànca se güsta con piaśé chìi formai saurìc' o se tira col cortèl sǜra al pàa ol bütéer frésch, doràat e prüfümàat se ghà ca idea dè quàati fadighi e sacrifìzi l'è costàat a chì póori pastóor par pùdìi fài sü.
Ol piaśé ca i prua èn póoch al vée fò dala fadìga dèl laóor dè tàac'; ol bütéer pǜsé bùu l'è chèl ca’i fàsü dal làc' dèli vàchi ca li maià èrba taiada scià sü 'ndi brich a precipìzi, dali cresti di scìmi 'ndùa la natüra l'è belebée salvàdega e li èrbi bèli fiuridi.
I óm de mòntàgna i rampéga sǜ par li rìvi cola fàcia e la schéna ‘ncǜrvada sóta gèrli ca i pésa fò de müsüra.
Ol süadüsc l'è 'l sò prùfüm, la tèera la créma de bèlèza, la rógia ol bàgn par lavàs quànca i ghà tèep.
Par taiascià 'na braca dè èrbi fréschi,´n pǜgn dè fói séchi, 'n vinscèl ca l'è dè negǜu ai sè aventüra sü par i brìch, i lagàa a bàita 'ndi mùut i rèdès daparlóor, chèl piscen amò da làc' con ùu 'n pìt püsé grant ca'i lè tira réet al sùul, al vèet o i lè laga giò bàs i'mèz a la tèera e li furmìghi.
Lóor iscé i sè tèmpra bée debòt a tǜc' i malèser dèla vìta, a speciàa, 'ndè 'na giórnàda lónga dè solitüden e dè privaziù, ca'i tórnes dapé i sóo.
Nó idüut üna èn fàsi, se vedeva che la süfrìva, màal 'nafagòtada, cola la bùca sècada dal sùul, col mǜsii stöc' dè tèera, nigra de cauei ca la me vardàat con chìi ṍc’ scür e sbarlatàac', piée dè spèransa quasi a 'mploràm da fàa vargót.
Mè sóo sintìit adòs 'na grant pèna e amò adès gò vìif chèl regòrd.
Mì ghèvi ca scià negót par lée, i danèer ilò i serviva ca a niet, gné 'n duls, gné 'n sórs da pùdì dàch.
<L'è la tua sorèla?>
"Se"
<E la màma?>
"L'è 'ndàcia a fà èrba par li vàchi"
<Quànca la torna?
"Al só ca"
<Làvech giò ol mǜsii àla póora ridisina! La gh'na fìna ité 'ndè'n óregia>
"Almanch, dopo la caragarà e ghóo ca sügamàa fìi par sügàlagió"
<Chée ca te màiet tì?
"Pà sèch dè chèl nìgro o pùlènta fregia"
<Ol làc’ par la ridisina?>
"Ol làc’ sa ca dè tucàl, 'l vée sübèt agro e pò l'è già pòoch par fà ol formai"
<'Nghée ca durmìi?>
"Giò bàs, sü 'ndèli dasi, sura 'mpóo dè foi séchi e 'mpèer dè pelòc'" …>>
Amò rèdès ma….
Sè ‘ndava densü ‘nsèma i nòs ca’n sera amo pìscen bée.
L’Etore di Furtìi al cünta ca lùu a trìi àgn l’era al Furen col nòno.
Ala sìra al caragnava, al ghè dava scià ol solènch, ghera ca la màma, gnè la lüus e pò gnàa ‘n bumbù ca giò a cà al töleva sü ‘ndèla sua bótega.
‘Ntàat ca ol nòno li ‘ndava coli vàchi lùu stava ilò cola Livia di Puricèli.
“Quanca sóo ignüut ‘mpìt püsé grant ò ‘mparàat a tacà sü da maiàa ma densira ‘ntàat ca la cöseva vardavi fò da la porta sal ruava ol nòno, quanca idivi ol ciàar dèla lantèrna tiravi sü ol fiàat.
A òt àgn, d’estàat so ‘ndàc’ i mùut sü ala Val de Togn a ‘mparàa a fà ol cascìi, ghè corevi poò réet ai pastóor ca i mè dava órden coma cüra li vàchi o i segiù do l’àc’ quanca i muigeva.
Sivi belebée pasiunàat de vàchi e iscé ol pà ‘ndèl ‘36 al mè ‘nà crumpàat dói e sóo ‘ndàc’ daparmì a San Salvadù.
Evi de rangiàm a darigòla dendomàa e densira, dol dì coli dói vàchi èn pastüra ité par ol bósch o ‘ndèl pràat.
Vansavi a ol tèep par ‘ndàa a cercàa gnàdi de rès e dórt e ciapàa i puìi par fai rùstìi ‘ndèl bütéer da maià ‘nsèma ala pùlènta.”
Chèsta dè l’Etore l’era vàt e vée la vìta de tüc’ i rèdès di lura, se ‘mparava debòt a ca muisc e pò a ca cagiàa.
A ol Piero Sceghi al cünta de quanca al fava ol cascìi sü a Mèeric’:
“Ò cuminciàat a 11 àgm dol ‘36 a ‘nda sü a fà’l cascìi, dendomàa sé levava ali quatro ca l’era amò nöc’ e a léc’ ala sira mai prüma deli dées dopo vì maiàat ‘na scüdèla de manèstra ormai fregia con giò magare ‘n tòchèl de pùlènta vansada a marènda.
Quata pùlènta e làc’, maschèrpa e ‘na quai présa de formai ca ó maiàat.”
Canàal dè gronda
al ciàpa l’acqua dela Casèra e tüti li valéti ca vée gió a pasà ité sota Canscervèer, dèla Val Biörca fìna a ruaité al val Seria ‘nghée, ‘nsèma a chèla ca la ruafò dal Püblìi, la và ‘n galèria e la ruafó ‘ndèl lach Vignina.
Ité ai Grasei, quanca ià fàc’ i laóràa, ià mès ‘n tübo par pórtà giò l’acqua ‘ndèl bàit dela casèra.
Stò canàal, tüt cùerciàat al pareva fina ‘na bèla strada e iscé sè pasava da ilò coli vàchi quanca sé cargava mùut ai Grasei e li vachi de vargüu li ruava da Zapèl o a retüra da Caiöl.
Ghera ach ol sentéer ca da giónfont ala Costa a pasava sü a orgarói e scalòc’ ma l’era ca di püsé bei.
A pensàch adès lè pò ‘ndàcia bée a bòt, ‘n’àn ‘n’sera propri ilò sül piàa dol canàal e, par giügàa, tira e meseda réet an ciüsìi de bütüm fin’quanca ‘nghà ruàat a fàl ‘ndàgió imèz.
‘N redesòt de Caiöl lè fina ‘ndàc’ gió a lùu ‘ndèl’acqua par prua a olsàl sü e già ca l’era giò lè a pasàat ‘n tòchèl inité.
Furtüna öl ca ol scüur dèl canàal al là ca lagàat ‘ndàa tàat inité senò al pödeva fìnì gió ‘nchi böc font che ogni tòt i fava gió par depositàa la sàbia o tèera ca’l tirava réet l’acqua.
A togni modo lè ‘ndàcia bée e, mpóo a fadiga con ‘n còrdaiöl en bastù, ol ciüsìi lè tornàat al so pòst.
‘Ndèl ‘40 i laorava a ca fa sü la centràal ité al Püblìi e ùu de chìsc’ cal fava ol muradór l’era ol Bipìi di Bèca, ‘n dì al ghè capitàat de sintìs miga tàat bée e iscé lè ügnüt ‘n fò par rua a San Salvadù par posàa ‘n momènt prüma de ignì èn gió al piàa.
Iscé la fàc’ ma da San Salvadù al ca ghà ca pü ruàat a ignì èn gió l’eva de vì ciapàat ‘na parési.
Ol dì réet ‘l Zifirìi di Barbù ca lè pasàat ilò defò là idüut la porta uerta ma la ca pènsàat dè ‘ndàdité e la tiràat ric’.
Ol diréet amò, lè sàbet e dal Püblìi al vengió ol Vico di Rosèra, al rua chilò e chìi dol Bipìi i ghè domanda ‘nghé calè.
Ià capit sübet cal pödeva vés sücès vargót de ca tàat bèl.
Ilura sü de córsa a San Salvadù iscé ià truàat ol Bipìi amò vif ma già al pödeva ca möes.
‘Ntàat cai laorava a fa l’artificial, coi binari par ol carèl, a pasà ité dala val Seria ghèera ‘n pòst ‘ndua ‘n làres sèch al vava fò ‘mpóo piàa e sóta brich a strapiómp.
Bé, sensa slungàla tròp ùu par scomèsa de’n fiàsch de vìi lè rampegàat fò rée a sta pianta sèca, par furtüna la ghè pò ‘ndàcia bée.
Me regòrdi quanca ai Grasei al ruava i guardiani dèl Püblìi a töo pàna o bütéer, n’àn lè ruatilò ol Cuntini ca’l cüntavasü ca ol làc’ batügió ‘nsèma l’acqua dèl canàal de gronda l’arés rendüut püsé che a cagiàl. L’era pò noma par dìi quatcal ghé rendeva ‘n litro di acqua al Fàlck.
qui trovi quanto fin qui riportato e la prosecuzione file PDF
